Türkçe Dersini UbD İle Planlamak

Geçenlerde Linkedin’de önüme gelen bir haberde bir öğretmenimiz yeni çıkan “PİSA Tarzı Sorular” kitabının müjdesini veriyordu. Süreçte bambaşka şeyler yapıp öğrenciler üst düzey sorular çözerse başarılı olunacağını ummak sizce de göle maya çalmaya benzemiyor mu?

Bir önceki yazımda (Kısaca UbD) önce ders etkinliklerini planladığımızı, işin felsefesine ise neredeyse hiç girmediğimizi söylemiştim. PİSA tarzı ya da yeni nesil soruları çözmeyi odağa aldığımızda UbD’deki ikinci aşama yani değerlendirme bölümü ön plana çıkıyor. Ama yapılan öğretimin, değerlendirmeyle ilişkisi olmadığı için kalıcı anlamadan söz etmek mümkün değil. İşin felsefesinden, yani neyi neden öğrettiğimiz bilgisinden bahsetmiyorum bile.

Bu yazıda, sondan başa doğru tasarım derken “kulağımızı tersten göstermeyi” kast etmediğimizi anlatmayı umuyorum.

Türkçe Derslerinin Yapısı

Bilindiği gibi Türkçe dersinde konu bazlı ünite anlayışı yok. Ünite bazlı olan Fen, Matematik ve Sosyal Bilgiler gibi derslerde UbD planı yapmak, nispeten daha kolay. Türkçe dersine gelindiğinde ise Türkçe dersinin sarmal yapısından dolayı neyi odağa alacağımızla ilgili kafa karışıklıklarımız peşimizi bırakmıyor.

Türkçe ders kitaplarında tema baz alınarak üniteler belirleniyor: Milli Kültür, Erdemler, Milli Mücadele ve Atatürk, Okuma Kültürü vb. Her temada beş altı farklı metin türüne yer veriliyor. Amaç, bu metinlerden dil öğretiminin en önemli becerilerini (Okuma, dinleme, konuşma, yazma) vermeye çalışmak.

Her ne kadar programda metinlerin bir “araç” olduğu söylense ve dilbilgisi kurallarının “bağlam” içinde verilmesi gerektiği belirtilse de okunan her metinde hangi beceri ve stratejileri odağa almamız gerektiği net olmadığından beceriler yüzeysel olarak ele alınıyor ve ister istemez “araç” olması gereken metinler “amaç” haline geliyor. Seçilen metinlerin çocukların dünyasından uzak olması ve ilgilerini çekmemesinin yanısıra dilbilgisi konularının da programın beklentisinin aksine bağımsız birer ders olarak işlenmesi, işi daha da içinden çıkılmaz bir hale getiriyor.

Türkçe dersinde UbD planlama modelini kullanacaksanız öncelikle bu kafa karışıklığını gidermek gerekiyor. Yıllarca aynı kafa karışıklığından muzdarip bir öğretmen olarak temayı değil beceriyi odağa alan derslerin, bu sorunun çözümü olduğuna inanıyorum.

Diyelim ki öğrencilerinize kurgusal hikaye yazmayı öğreteceksiniz. Nereden başlarsınız?

Geleneksel Türkçe Dersleri

Etkinliği odağa alan geleneksel bir ders planı, çoğunlukla şu adımlardan oluşur: Hikayenin dört unsurundan (kişi, yer, zaman, olay) bahsederek derse başlarız. Daha sonra öğrencilerden bu dört unsurun yer aldığı bir hikaye yazmalarını isteriz. Biraz daha vaktimiz varsa, karakter özelliklerine ayrıntılı gireriz ya da bir karakter oluşturma çalışması yaptırırız. Ardından bir yer, zaman, olay tablosundan öğrencilerin seçim yaparak kendi hikaye haritalarını oluşturmalarını isteriz. En çok başvurduğumuz yöntemlerden biri de yaratıcı hikaye başlatıcılarıdır. 

Öğrenciler bir ders saatinde, şanslılarsa iki ders saatinde yazılarını tamamlamak zorundadırlar. Yazmanın ve düzenlemenin apayrı işler olduğunu hesaba katmadığımız için, yıllardır her seferinde en baştan öğrettiğimiz (!) noktalama işaretlerini doğru yerlerde kullanmadıkları ve yazım kurallarına uymadıkları için söylenip dururuz. 

Dersin son beş on dakikasına sığdırdığımız paylaşım zamanı, hevesli birkaç öğrencinin yazısını okumasıyla son bulur. Öğrenciler, başarı kriterlerinden haberdar olmadıkları için okunan yazılar, güzel olmuş aferin ya da kısa olmuş biraz daha yaz, şeklinde değerlendirilir.

Yazılı sınav yaparken ise başarılı bir kompozisyon yazma kriterlerini tablo olarak öğrencilere veririz; ama o kriterler üzerinden öğrencileri değerlendirirsek öğrenciler çok düşük puanlar alacakları için kriterler de sayfa üzerinde göstermelik olarak kalır.

UbD ile Hazırlanmış Örnek Bir Türkçe Planı

Aynı konuyu, sondan başa doğru tasarım modeliyle işleseydik, nasıl olurdu? Bir önceki yazımda Anlamaya Dayalı Tasarım Modelini bir örnek üzerinden anlatacağımı söylemiştim. Şimdi gelin plan üzerinden kalıcı anlamayı nasıl gerçekleştirdiğimize ve öğrencilerdeki beceri gelişimini nasıl sağladığımıza bakalım.

3 ve 4. sınıflar düzeyinde “Kurgusal Hikaye Yazma” konusunu ele aldığımız ve yazma becerilerini geliştirmeye odaklandığımız bu ünite planı; istenilen sonuçlar, kanıtlar ve öğrenme planı olmak üzere üç aşamadan oluşuyor:

Ünite:	Kurgusal Anlatı Yazma
Sınıf:	3. ve 4. sınıflar
Süre:	14 ders saati
Kavramlar:	Kurgu, giriş, gelişme, sonuç, hikaye, revizyon, karakter, zaman, mekan, sorun, çözüm, hikaye yayı, çatışma, gerilim

1.AŞAMA: İSTENİLEN SONUÇLAR

Birinci aşamada, öğrencilerin üniteyi tamamladıklarında neyi anlamalarını istediğimize odaklanıyoruz. Hangi kalıcı anlayışlarla bu üniteyi tamamlasınlar ve hangi temel sorulara cevap verebilir hale gelsinler? Bu bölümü, üniteye başladığımız ilk ders, öğrencilerimizle paylaşıyoruz. Büyük fikrimizi ve temel sorularımızı ünite boyunca öğrencilerin sınıfta görebilecekleri bir yere asıyor ve ünite boyunca zaman zaman geri dönüp hatırlatıyoruz.

Büyük Fikir:	Tüm insanlar, doğal bir hikaye anlatıcısıdır.
Transfer Hedefi:	Öğrenciler, sınıfta paylaşmak üzere başı, ortası ve sonu olan yaratıcı bir hikaye yazacaklar. (Öğrenciler, hikayelerini seçtikleri bir dijital hikaye oluşturma programına yazabilecekleri gibi, bir kitapçığa da yazabilirler.)

Öğrenciler Ünitenin Sonunda Neyi/Neleri Anlayacaklar?

Anlamlandırma Hedefleri	Temel Sorular
* İyi anlatılmış bir hikaye, bir kişinin olayları yeni bir şekilde görmesine yardımcı olabilir. * Tüm kurgu hikayeleri aynı temel öğelere sahiptir.  * Yazmak, iyi planlanmış bir süreçtir. * Yazarlar, okuyucunun ilgisini çekmek için gerilim kullanırlar. * Yazarlar, okuyucunun dikkatini sözlere ve olaylara çekmek amacıyla hikâyenin önemli bir bölümünü genişletecek şekilde yazarlar.	* Neden, hikayeler anlatırız? * Yazarlar, nasıl hikaye yazar? * Bir hikayeyi iyi yapan unsurlar nelerdir? * Yazarlar, okuyucuların ilgisini nasıl çeker? * Yazarlar, yazılarını neden farklı hızlarda yazarlar? * Yazmayı bitirdiğimi nasıl anlarım?

Bilgi ve Beceri Hedefleri

Bilgi Hedefleri (Öğrenciler, neleri bilecekler?)

Beceri Hedefleri (Öğrenciler, ne yapabilecekler?)

* Arsa, hikayedeki olayların sırasıdır. * Karakter, hikayedeki bir kişidir. * Ayar, bir hikayenin geçtiği zaman ve yerdir. * Sorun, karakterlerin karşılaştığı bir meydan okumadır.  * Çözüm, sorunun nasıl çözüldüğüdür. * Revizyon, bir şeyi iyileştirmek için değişiklik yapmaktır.  * Düzenleme, hatalarımızı düzeltmektir.

* Yazmak için fikirler üreterek ilk taslağı planlar. (Fikirleri paylaşmak, çizim yapmak, önemli fikirleri listelemek) * Fikirleri sıralayarak taslaklar geliştirir. * Taslakları kelime veya cümle ekleyerek ya da silerek gözden geçirir. * Yazdıklarını dilbilgisi, yazım kuralları ve noktalama işaretlerine uygunluk bakımından gözden geçirir. * Doğru özne-yüklem uyumu ile tam cümleler kullanır. * Yazılarını yayınlar ve başkalarıyla paylaşır.

Dikkat ederseniz, temel sorular anlamlandırma hedefleriyle birebir bağlantılı. Anlamlandırma hedefleri de bir nevi temel soruların cevaplarını içeren yargılar şeklinde. Üçüncü aşamadaki öğrenme planını yaparken de bu sorular bize yol gösterecek; çünkü öğrencilerimizin bu sorulara cevap vermelerini sağlayacak dersler tasarlayacağız. Öğrencilerin geliştirmelerini beklediğimiz beceriler de aynı zamanda başarı kriterlerimizle birebir bağlantılı.

2.AŞAMA: KANITLAR (Öğrendiklerini Nasıl Anlayacağım?)

İkinci aşamada ünite boyunca kullanacağımız sonuç ve süreç değerlendirme araçlarına yer veriyoruz ve değerlendirme rubriğini öğrencilerle paylaşıyoruz. Öğrenciler, ünite sonunda nasıl değerlendirileceklerini bilirlerse süreçte bu özellikler açısından kendilerindeki değişimi gözlemleme, hata yapma ve düzeltme şansına sahip olurlar. Bu da öğrencilerimizin üstbilişlerini geliştirir.

Değerlendirme Ölçütü

Ölçme Kanıtı

Sonuç/Süreç Değerlendirme

PERFORMANS GÖREVİ: Performans Görevi:  Amaç:  Öğrenciler, yazma sürecinin tüm adımlarını kullanarak yaratıcı bir hikaye yazacak ve resimleyecektir. İzleyici: Sınıf arkadaşları Durum:  Öğrenciler, ünitenin son gününde yazdıkları yazılarını sınıf arkadaşları ve öğretmenleri ile paylacaklardır. Başarı Kriteri: Hikaye Değerlendirme Formu Diğer Kanıtlar: Açık uçlu sorular, kavram haritası, çalışma kağıdı, öğrenme günlükleri, yansıtma, KWL tekniği, çıkış biletleri…vb.

UbD’de temel değerlendirme ölçütü performans görevidir. Performans görevi sırasında, öğrenci tüm bildiklerini bir sentez şeklinde ortaya koyar. Performans görevi, eve ödev olarak verilmez. Ünite kaç hafta sürecekse, süreç boyunca adım adım öğrenciler tarafından derste oluşturulur ve öğretmen, tüm sürece rehberlik eder.

Performans görevini hazırlarken kendimize sormamız gereken en önemli soru şudur: “Performans çalışması öğrencilerin 1.aşamada yer alan her şeyi anladığını ortaya koyuyor mu?”

Performans görevinini, GRASPS ölçütlerini göz önüne alarak yapılandırmak, gerçek hayat bağlantılı otantik görevler yaratmamızı sağlar.

PERFORMANS GÖREVİ ÖLÇÜTLERİ (GRASPS) 

• GOAL (AMAÇ)
• ROLE ( ROL)
• AUDİENCE (İZLEYİCİ)
• SİTUATİON (DURUM)
• PERFORMANCE STANDARD (Performans Standartları)

3. AŞAMA: ÖĞRENME PLANI (Hangi öğrenme ve öğretme etkinlikleri öğrencilerin konuyu anlamalarını, konuya ilgi duymalarını sağlayacak?)

Sıra ve Düzen: 1.Ders: Neden Hikayeler Anlatırız? 2.Ders: Bir Hikayeyi İyi Yapan Unsurlar- Bir Hikayenin Önemli Bölümleri- Hikaye Yayı  3.Ders: Performans Görevini Tanıtma ve Değerlendirme Rubriğinin Paylaşılması 4.Ders: Mentör Metin Üzerinden Bir Yazarın İyi Yaptığı Şeyleri Keşfetme 5.Ders: Hikaye Fikrinizi Bulmak- Yazarlar Genellikle Beklenmedik Şeyler Hakkında Yazarlar  6.Ders: Önce Sorunu Belirlemek ve Problem Tipini Tanıtmak 7.Ders: Karakter Özelliklerini Keşfetme ve Karakter Oluşturma 8.Ders: Ayar: zaman ve yer 9.Ders: Hikaye Haritalama 10.Ders: İlk Taslaklar 11.Ders: İlerleme Hızını Planlamak- Yakınlaştırma Stratejisi 12.Ders: Revizyon- Gözden Geçirme 13.Ders: Son Taslak- Yeniden Okuma 14.Ders: Paylaşım Zamanı ve Geribildirim – Yazarın Sandalyesi

Üçüncü aşamada belirlediğimiz hedefleri yaklaşık olarak kaç derste verebileceğimize dair taslak bir plan oluşturuyoruz. Her dersin odak noktasını belirliyoruz. Büyük resme hakim olduktan sonra her dersi ayrı ayrı planlıyoruz. Diyelim ki yazmaya haftada 2 ders saati ayırıyorsunuz. O halde üniteniz, 7 hafta sürecektir. Öğrencilerin yazmanın bir süreç olduğunu ve iyi yazarların da eserlerini verirken bu süreçlerden geçtiklerini, hiç kimsenin bir çırpıda iyi bir ürün ortaya çıkaramayacağını anlamasını bekliyoruz.

Ünite tasarımınızı yaparken, WHERETO ilkelerini bir kontrol listesi olarak göz önünde bulundurmak çok işinize yarayacaktır. Bir an için kendinizi öğrencilerinizin yerine koyun ve onların size şu soruları sorduğunu hayal edin:

• W(where): Nereye gidiyoruz ve bu süreçte nasıl değerlendirileceğiz? Bu üniteyi işlemeye ne gerek var?
• H(hook): Nasıl meraklandırıp dikkatimizi çekecek ve ilgimizin devamlılığını sağlayacaksın?
• E(equip): Performans hedefine ulaşmak için bizi gerekli deneyim, gereç, bilgi ve uzmanlıkla nasıl donatacaksın?
• R(reflect): Öğrendiklerimizi yansıtma, tekrar etme, üzerinde düşünme ve geliştirme konusunda nasıl yardımcı olacaksın?
• T(tailor): Farklı seviyelerdeki hazır bulunuşluğumuzu, ilgimizi ve öğrenme profilimizi dikkate alarak öğrenmemizi nasıl şekillendireceksin?
• O(organize): Yüzeysel işleyiştense konuyu en yüksek düzeyde derinlemesine anlamamızı sağlamak için öğrenmemizi nasıl organize edeceksin?

UbD planlama şablonu için yukarıda benim kullandığımdan farklı pek çok seçenek var. Hangi şablonu kullanırsanız kullanın, unutmayın ki mükemmel plan yoktur; ama üzerinde yeterince düşünülmemiş plan vardır.

Şimdi bu 14 dersin içeriğini de paylaşanız ne güzel olurdu, dediğinizi duyar gibiyim. Geçtiğimiz nisan ayından beri Fide Okulları ilkokul öğretmenleriyle UbD planlama modelini kullanarak disiplinlerarası dersler planlıyoruz. Her UbD’nin ayrıntılı ders planlarından oluşan öğretmen kılavuzu, yaklaşık 100 sayfa tutuyor. Biraz göz korkutucu öyle değil mi? Öyle ama; iyi planlanmış bir yol haritanız varsa, bu kadar yoğunluk içinde bile öğretmenlerin ders tasarımlarını oluşturmak konusundaki hızlarına ve motivasyonlarına hayran kalmamak elde değil. Bu aynı zamanda eylül ayında işleyeceğiniz bir üniteyi nisan ayında planlamaya başlamanız anlamına geliyor.

Yine de birkaç ay önden gitmeyi göze aldığınızda ve öğretim programınızı amaçlı olarak düşünmek için kendinize izin verdiğinizde nelerin değişebileceğini her öğretmenin deneyimlemesini isterdim.

Aysun Yağcı