Yaratıcılığın Bileşenleri

Üniversiteye hazırlandığım yıllarda paragraf sorularının neredeyse tamamını doğru yapardım. Edebiyat öğretmenliği dördüncü sınıfta okurken, kendimi geliştirmek için dershanede çalışmaya başlamıştım. Dört yılın ardından garip bir şekilde paragraf sorularını yanlış çözüyordum. Üniversitede yaptığımız onlarca metin analizinden sonra seçeneklerde öyle çok olasılık görüyor ve o kadar derin düşünüyordum ki işin içinden bir türlü çıkamıyordum. Utana sıkıla bölüm başkanımıza konuyu açtığımda bana gülerek: “Basit düşüneceksin, çok karmaşık düşünüyorsun.” demişti. Basit düşünmeye başladıktan sonra – kolay olmadı- yeniden soruların hepsini doğru çözmeye başlamıştım. Benimle aynı sorunu yaşayan öğrencilerime aynı öğüdü vermem, çok uzun sürmedi elbette.

Gelelim bu anının başlıkla olan bağlantısına…Öğrendiğim, unuttuğum, yeniden öğrendiğim ve şükür ki tekrar unuttuğum şeyler, sürekli olarak olasılıkları beslememden kaynaklanıyordu ve yaratıcılığın yolu da olasılıkları beslemekten geçiyordu.

Edward De Bono, araştırmaların yaratıcı öğrencilerin çoktan seçmeli sınavlarda daha az not aldıklarını gösterdiğini söylüyor. Çünkü daha az yaratıcı öğrenci, C cevabını seçiyor ve diğer seçeneklerin olma olasılığını görmüyor. Yaratıcı öğrenci ise bazı durumlar gerçekleşirse D’nin de olabileceğini görüyor. D’yi seçen ya da olasılıklar arasında karar vermeye çalışırken ekstra zaman harcayan yaratıcı öğrenci, yaratıcı olmayandan çok daha kötü bir sonuç alıyor.

İşte bu yüzden “olasılık”, yaratıcılığın kalbi kabul ediliyor. Tüm inovatif fikirler, “Böyle olsa nasıl olurdu?” “Başka nasıl olabilir?” sorularını sormaya başladığımızda ortaya çıkıyor. Ama zannetmeyin ki elimizde bir objeyle sınıfa girip “Bu tarak değil de ne?” sorusunu sorduğumuzda öğrencilerimizin yaratıcılıkları birden bire gelişiyor. Yaratıcılığın doğasında, ilişkilendirmek ve gerekçelendirmek var.

Yaratıcılık, Neden, Niye?

Öncelikle yaratıcılığın 21. yüzyılın en önemli becerilerinden biri olduğunu anlamamız gerekiyor. Son zamanlarda ülkemizde de uygulanmaya başlanan P4C  (Philosophy For Children) pedogojisindeki 4C’den biri olan “creativity” yani yaratıcılık,  (Diğer üçü: iletişim, işbirliği ve eleştirel düşünme) Dünya Ekonomik Forumunun en çok ihtiyaç duyulan ilk on beceri listesinde ikinci sırada yer alıyor.

 Yaratıcılık ve Kültür İlişkisi

İçinde yaşanılan çevre, yaratıcılığı etkileyen faktörler arasında etkisi en güçlü olan unsurlardan bir tanesi.  Öğrencilerini yaratıcı bir birey olarak yetiştirmek isteyen okulların  dikkatlerini yöneltmeleri gereken ilk nokta: okulun paradigması, başka bir deyişle çalışanların sahip olduğu ortak anlayış. David Starbuck, “Yaratıcı Öğretme” kitabında, yaratıcı bir okulda ana akım olabilecek değerler ve sözcük dağarcığını şöyle sıralıyor:

• Öğrenci merkezli
• Öğrenme Topluluğu
• Güçlü Yönler
• Yüksek beklentiler
• Başarıyı kutlamak
• Tutarlılık
• Girişim
• İşbirliği
• Gizil güç
• Hayal gücü
• Öğrenmeye yönelik tutum
• Başarı ölçütleri
• İlerleme
• Esneklik
• Dışlanmama
• Değer görme
• Mutlu olma
• Güvende olma

Bu değerler okulda hayata geçirildiğinde, yaratıcılığın yeşereceği ortam doğal olarak oluşmuş oluyor. Gerekli ortam sağlandıktan sonra, yaratıcı düşünmenin bileşenleri ve bu bileşenlerin nasıl geliştirileceği üzerine kafa yormaya başlayabilirsiniz.

 Yaratıcı Düşünmenin Bileşenleri

Yaratıcı düşünme ile ilgili pek çok kuram vardır. Bu kuramlar arasında J.P.Guildford’un geliştirdiği faktöriyalist kuram, yaratıcı düşünmeyi yakınsak ve ıraksak düşünme olarak iki  boyutta inceler. Yakınsak düşünme biçiminde doğru olan cevap aranır. Iraksak düşünme biçiminde ise dört farklı özellikten söz edilir: Akıcılık, esneklik, özgünlük ve zenginleştirme.

1. Akıcılık:

Çok sayıda ve rahatça düşünce üretebilme yeteneğidir. Burada  önemli olan düşüncelerin niteliğinden çok niceliğidir.

Akıcılık Örnekleri

• A harfi ile başlayan sözcükler listesi
• Yuvarlak olan şeyleri listeleme
• Bir resme bakıp o resimle ilgili sorabildiğin kadar çok soru sorma
• “İnsanların artık uyumaya ihtiyacı yok.” Olası sonuçlar listesi
• “O gün sabah dünyadaki bütün ağaçlar yapraklarını döktü.” Olası sebepler listesi
• Üçgen, kare ve daireyi birlikte kullanarak neler çizebilirsin?
• Kapıyı kaç farklı şekilde çalabilirsin?
• O karaktere başka hangi isimler uygun olabilir?

2. Esneklik

Esneklik, farklı kategorilere giren düşünce üretme yeteneğidir. Burada kritik olan “Kaç çeşit cevap” olduğudur.

Esneklik örnekleri:

• Bu sözcükleri kaç farklı şekilde gruplayabilirsin?
• Bu harfleri kaç farklı şekilde gruplayabilirsin?
• Gürültülü sözcükler nelerdir? Hem gürültülü hem lezzetli sözcükler nelerdir?
• 20 sayısına ulaşmanın farklı yollarını bulun.

Akıcılık ve esneklik, iç içedir. Aşağıda Victor Nunes’ten alınmış görselleri inceleyin. Sizce hangisi daha akıcı, hangisi daha esnek?

Birinci görselde  makas figürü, 10 farklı şekilde kullanılmış. Akıcı mı? Evet. Peki esnek mi? Yani kategori olarak kaç farklı kategori var? Baktığımızda makasın ağırlıklı olarak göz, burun, gaga, vücut gibi organ şeklinde kullanıldığını görüyoruz. Yalnızca bisiklet tekeri olarak kullanılan görselin kategorisi farklı. Bu nedenle birinci görsel akıcı ama yeterince esnek değil. İkinci görselde ise kırmızı kapak; trafik lambası, şişe kapağı, abajur, burun, açma-kapama tuşu, göz, şapka, bayrak, dürbün, çiçeğin ortası gibi birbirinden farklı 10 şekilde kullanılmış. Bu nedenle ikinci görselde hem akıcılık hem de esneklik daha yüksek.

3. Özgünlük

Özgünlük, eşsiz rastlanmayan düşünceler üretme yeteneğidir. Kutunun dışında düşünmeyi gerektirir. Aşağıdaki soruları, öğrencilerin özgün düşünceler üretmeleri için tetikleyici olarak kullanabilirsiniz.

• Uyumak sözcüğünü anlatan semboller neler olabilir?
• Gökyüzünden ipler sarksaydı neler olurdu? (Torrance yaratıcılık testinden alınmıştır.)

Yaratıcılık birden fazla şekilde ortaya çıkabilir. 

Dr. E. Paul Torrance tarafından geliştirilen Yaratıcı Düşünme Testi’ni alan bir çocuktan 42 boş daireyi istediği gibi tamamlaması istenmiş. Çocuk oldukça yavaş ilerliyormuş ve süre dolmak üzereymiş. Öğretmen sadece bir dakika kaldığını açıkladığında, çocuk hızlı bir şekilde bir adam çizmiş ve tüm daireleri iplerle birbirine bağlayarak adamın eline tutuşturmuş.  Bu çözümü, 42 farklı şey çizen diğer çocukların çözümleriyle karşılaştırıldığında nasıl değerlendirirdiniz? Akıcılığı zayıf olmakla birlikte olağandışılığı ve beklenmedik çözümüyle son derece özgün bir çalışma.

4. Zenginleştirme

Düşünceyi tamamlayarak geliştirme ve ayrıntılar ekleme yeteneğidir. Günümüzde satın aldığımız ve bize yeni olarak sunulan her ürün, zenginleştirme içeriyor.

 

 

 

 

 

Gelin şimdi yaratıcılığın dört bileşenini nasıl değerlendireceğimizi görelim. Aşağıdaki görseli inceleyin ve çocukların yaptıkları çalışmaları bu dört bileşen açısından değerlendirin.

Kaynak: https://sites.google.com/site/room178geniushour/measuring-creativity

Anna, sayı olarak diğerlerinden daha çok daireyi tamamladığı için en yüksek akıcılık puanına sahip. Benji’nin ise esneklik puanı yüksek çünkü üç daireyi tamamlamış olmasına rağmen her dairede farklı bir kategori var: yüz, tekerlek ve basketbol topu. Tekerlek, yüz ve top,  öğrencilerin çoğunluğu tarafından tekrarlanan çizimler olmakla birlikte daireleri bomba ve balon şeklinde tamamlamak yalnızca Darlene’in fikri. Dolayısıyla bu testte en yüksek özgünlük puanı Darlene’e ait. Eric ise tüm daireleri yüz olarak tamamladığı halde, yüzlerin hepsine öyle ayrıntılar eklemiş ki bu durumda en yüksek zenginleştirme puanı da ister istemez Eric’in oluyor.

İyi haber şu ki yaratıcılık sıfırdan geliştirmeniz gereken bir şey değil. O zaten hepimizin içinde var. Yalnızca onu tekrar keşfetmek , öğrencilerimizin ve kendimizin içindeki potansiyeli ortaya çıkarmak için harekete geçmenin yollarını aramamız gerekiyor. Ken Robinson’un dediği gibi: “İnsanlar genel olarak yaratıcı değildir. Ancak somut bir eylem içinde yaratıcı olabilirler.” Öyleyse ne duruyoruz?

Kaynak: Dr. Nilay Yılmaz, Yaratıcılık Eğitimi Ders Notları

Aysun Yağcı